Bloeiboog tip - januari 2025 - De Bloeigaard

Een (folie-)vijver aanleggen

Na de feestdagen volgen altijd weer twee maanden waarin ik vol ongeduld uitkijk naar de lente, naar de tijd waarin er weer vanalles te doen is in de tuin. Er zijn echter best klussen die je nu kunt doen, als je bereid bent om de kou te trotseren. En reken maar, van de klus die ik hier bespreek, krijg je het vanzelf warm. Ik vertel je in deze blog hoe je een ‘natuurlijke’ folievijver kunt aanleggen in je tuin.

De meerwaarde van een vijver in je tuin

Een natuurlijke vijver is van grote toegevoegde waarde voor je tuin. Met een ‘natuurlijke’ vijver bedoel ik een vijver waarin het ecosysteem in balans is: het water wordt helder gehouden door de aanwezigheid van zuurstofplanten, en op natuurlijke wijze gefilterd door moerasplanten. Een natuurlijke vijver heeft diepe en ondiepe zones waardoor de vijver een goed leefklimaat biedt voor verschillende soorten waterplanten. Door deze verschillende zones kunnen dieren zoals kikkers, salamanders, libellen, vogels en egels er veilig drinken en/of leven. In een natuurlijke vijver leven in principe geen vissen. Vissen moeten gevoerd worden en hun ontlasting maakt de vijver te rijk aan voedingsstoffen waardoor algengroei ontstaat en ander leven in de vijver belemmerd wordt.

Een natuurlijke vijver voegt een complete biotoop toe aan je tuin: een leefgemeenschap van waterplanten en (water-)dieren. Je zult zien dat kikkers al snel hun weg naar je vijver vinden, zelfs als je in een woonwijk woont waar je in de regel geen kikkers ziet! Allerlei dieren, groot en klein, zullen komen drinken in de vijver en dat is ook nog eens een prachtig gezicht. Mensen zijn wel eens bang dat een vijver met stilstaand water een broedplaats voor muggen vormt. In een natuurlijke vijver, waarin het ecosysteem in balans is, zullen muggen nooit overheersen. Hun larven worden gegeten door bijvoorbeeld kikkers en libellen; de verschillende diersoorten houden elkaar in toom.

Een vijver heeft daarnaast ook een ruimtelijk effect op je tuin: het weerspiegelende water geeft als het ware visuele diepte aan je tuin. Je tuin lijkt er groter door, en lichter.

Wanneer leg je een vijver aan

Een vijver kun je het hele jaar aanleggen, maar bij voorkeur doe je dit in het voorjaar tot einde zomer. Dit heeft met name met de beschikbaarheid van zuurstofplanten te maken. In de winter kun je ook prima een vijver aanleggen (zolang de grond niet bevroren is of het heel nat is); de beplanting doe je dan in het vroege voorjaar.

Wat voor vijver kies je?

Een échte ‘natuurlijke’ vijver is een vijver die op natuurlijke wijze vol blijft staan met water. Dat wil zeggen, een grondwatervijver of een vijver die is afgedicht met een natuurlijk materiaal zoals leem. Voor een grondwatervijver moet je in een gebied wonen waar de grondwaterstand structureel hoog genoeg is. Het waterdicht maken van vijvers met leem (of klei-leem) leidt niet altijd tot het gewenste resultaat. Overweeg zorgvuldig of je je hieraan wil wagen en win altijd advies in van een expert.

Een minder natuurlijk alternatief is een voorgevormde, kant-en-klare vijverbak van polyethyleen of high density polyethyleen. Deze vijverbakken kun je in allerlei vormen en maten kopen, en ze hebben vaak een aantal plateaus waardoor je op verschillende diepte planten kunt laten groeien. De bakken worden nogal eens tweedehands aangeboden. Kies voor een zo diep mogelijke bak. Het diepste niveau is bij voorkeur minimaal 80 cm diep. De kans dat het water op deze diepte bevriest is namelijk heel erg klein. Hierdoor is het risico dat in de vijver overwinterende dieren (zoals kikkers) bevriezen minimaal. De praktijk leert echter dat kleine, voorgevormde vijvers zelden een dergelijke diepte hebben. Met een beetje geluk vind je een vijverbak met een diepte van 60 cm. Nu zijn de winters in Nederland tegenwoordig minder streng en zijn er allerlei trucjes om ook ondieper vijverwater niet te laten bevriezen. Als je dus een vijverbak vindt die iets minder diep is dan 80 cm, is dat veelal ook acceptabel.

Hetzelfde geldt voor als je keuze valt op een minivijver zoals een speciekuip of andere ronde, waterdichte ton (zoals een half whiskeyvat). Dit kan een prima oplossing zijn voor als je graag een vijver in je tuin hebt, maar weinig ruimte hebt. Ook zo’n minivijver kan veel leven in je tuin brengen. Zorg er wel voor dat je zelf een aantal plateaus creërt in de ton (bijvoorbeeld door wat stenen te stapelen in de vijver). Door de stijle wanden van een ton kunnen dieren (zoals egels) namelijk moeilijk uit de vijver klimmen, waardoor ze kunnen verdrinken. Door plateaus aan te brengen, kunnen ze er wel uit komen.

Tot slot kun je ook kiezen voor een vijver van vijverfolie. Het voordeel hiervan is dat je een zogenaamde ‘folievijver’ precies de vorm en afmetingen kunt geven die jij wil. De aanleg ervan is wel even een klusje, maar goed te doen mits je je houdt aan een aantal basisprincipes. Die licht ik hieronder toe.

(Folie-) vijveraanleg: de basisprincipes

Zorg dat je verschillende diepteniveaus aanbrengt in de vijver. Voor vijverplanten wordt een vijver vaak verdeeld in zones: zone 1 is voor de oeverplanten, zone 2 voor moerasplanten (tot ongeveer -15 cm), zone 3 voor waterplanten die bij voorkeur staan op een diepte tussen -15 en -40 cm, zone 4 voor waterplanten die op een diepte tussen -40 en -120 cm staan (zoals waterlelies), zone 5 is voor onder water groeiende zuurstofplanten, en zone 6 voor drijvende waterplanten. In de praktijk betekent dit dat je de vijver het beste een plateau op -15 tot -20 cm kunt geven, dan een plateau op ongeveer -40 cm, en dan het diepste gedeelte van ongeveer -80 tot -100 cm. Je kunt de vijver ook voorzien van een strandje: een ondiep gedeelte dat geleidelijk afloopt. Dit is een ideale plek voor vogels, egels en insekten om te komen drinken. Bij voorkeur plaats je dit strandje aan de zonnige zijde van de vijver.
Een vijver ligt bij voorkeur niet pal in de zon, maar ook niet volledig in de schaduw. Zoek dus een plek waar een deel van de dag zon op valt. Plaats een vijver bij voorkeur niet onder bomen of bladverliezende struiken. Blad en ander organisch materiaal composteert namelijk in de vijver. Het vijverwater wordt daardoor erg voedselrijk en dit bevordert algengroei.
Bepaal vooraf de afmetingen van je toekomstige vijver, en bereken hoeveel vijverfolie je nodig hebt. Hiervoor bepaal je de benodigde lengte (=lengte (in cm) x tweemaal de diepte (in cm) + 100 cm) en de breedte (=breedte (in cm) x tweemaal de diepte (in cm) + 100 cm). Het lijkt een enorme hoeveelheid folie (en dat is het ook!), maar dit heb je echt nodig.
Zorg ervoor dat de vijverrand waterpas komt te liggen en 2-5 cm hoger dan het grondniveau. Hierdoor voorkom je dat er straks water vanuit de omliggende grond de vijver in wordt gezogen en de vijver hierdoor vervuild raakt.
Je kunt de overgangen tussen de verschillende diepteniveaus het beste zo verticaal mogelijk uitgraven (behalve voor het strandje). Je ziet dan straks de vijverfolie minder goed. Plaats wel wat opstapjes (bijvoorbeeld met keien gelegen op de vijverfolie) tussen de verschillende niveaus.
Houd er rekening mee dat er altijd plooien zullen zitten in de vijverfolie, zeker bij vijvers met organische vormen. Strijk deze bij de aanleg zo glad mogelijk. Het water zal de plooien verder dichtdrukken. De plooien hebben overigens ook een functie: het zijn ideale schuilplekken voor waterdiertjes!
In tegenstelling tot wat je soms leest, hoef je geen speciaal vijversubstraat op bodem van je vijver aan te brengen. Je kunt een mengsel van wat zand en kiezels of fijn grind aanbrengen, en vijverplanten in vijvermandjes gevuld met vijveraarde plaatsen.
Vul de vijver met leidingwater. Hier zit namelijk kalk in, dat waterplanten een goede start geeft. Je kunt de vijver verder ‘enten’ met een emmertje met water uit een gezonde vijver of sloot.
Kies voor de beplanting planten voor de verschillende waterzones. Zet in ieder geval zo snel mogelijk na aanleg zuurstofplanten in de vijver (behalve als je de vijver in de winter aanlegt; voeg dan zuurstofplanten toe in het vroege voorjaar). Koop bij voorkeur biologisch gekweekte, inheemse vijverplanten. Per 1000 liter vijverwater heb je minimaal één mandje zuurstofplanten (ongeveer 4 bosjes) nodig. Goede zuurstofplanten zijn bijvoorbeeld glanzend fonteinkruid (Potamogeton lucens), brede waterpest (Elodea densa) en aarvederkruid (Myriophyllum spicatum).

(Folie-) vijveraanleg: werkwijze

Let op: de nu volgende beschrijving geeft globaal de stappen weer van de aanleg van een folievijver. De praktijk is soms weerbarstig; het kan altijd anders uitpakken! Volg daarom vooral ook je eigen inzicht en verstand, en win zo nodig extra advies via andere informatiekanalen.

Voorbereiding:

Bestel vooraf de benodigde hoeveelheid vijverfolie. Kies voor een hoogwaardig folie, zoals EPDM. Dat gaat erg lang mee. Bestel ook meteen eenzelfde hoeveelheid beschermdoek. Het is verstandig om deze materialen al in huis te hebben voordat je de vijver gaat graven. Eenmaal gegraven, breng je de folie namelijk bij voorkeur zo snel mogelijk aan, zodat je de vijver meteen kunt vullen en de net gegraven wanden van de vijver niet meer kunnen instorten.
Bestel ook meteen materialen die je nodig hebt voor de vijverrand. Ik gebruik daarvoor meestal een flexibele kantopsluiting van gerecycled kunststof en bijbehorende piketpaaltjes. Bedenk verder vast hoe je de vijverrand wil afwerken en verzamel daarvoor de materialen (bijvoorbeeld keien of flagstones, grind en kiezels).
Verzamel de benodigde gereedschappen: spade, meetlint, (grote) waterpas en plankje, touw, hamer, schroeven, schroevendraaier, kruiwagen, emmers, tuinslang.
Bedenk wat je met de grond gaat doen die vrijkomt bij het graven. Dat is meer dan je denkt! Bij voorkeur hergebruik je de grond in eigen tuin. Je kunt er bijvoorbeeld hoogteverschillen elders in je tuin mee creëren.
Zet de contouren van de vijver uit met bijvoorbeeld (gekleurd) touw of een flexibele (tuin-)slang.
Controleer of er leidingen of kabels lopen in het gebied waar je de vijver wil graven. Onder bepaalde omstandigheden (afhankelijk van grootte en diepte van de vijver) moet je een Klic-melding doen voordat je gaat graven.

Graven:

Graaf eerst het hele vijveroppervlak uit tot het eerste diepte niveau. Het kan zinvol zijn om nu eerst de kantopsluiting (vijverrand) aan te brengen; zie hieronder.
Graaf dan het tweede niveau uit in de binnenring van de vijver, gevolgd door het diepste gedeelte.
Maak de wanden tussen de plateaus zo stijl mogelijk, behalve bij het strandje.

Vijverrand aanbrengen:

De vijverrand komt 2-5 cm boven het grondniveau te liggen en moet stevig zijn. Je vouwt hier namelijk de vijverfolie overheen. De rand moet bovendien precies waterpas liggen.
Ik gebruik voor de vijverrand een flexibele kantopsluiting die ik aan piketpaaltjes (iedere 50 cm een paaltje) vastschroef. De piketpaaltjes komen aan de buitenzijde van de vijver te staan.
Gebruik de waterpas om steeds te controleren of de rand overal precies even hoog staat.

Beschermdoek en vijverfolie aanbrengen:

Als de vijver gegraven is en de vijverrand is aangebracht, controleer je het vijvergat nog eenmaal op uitstekende wortels, stenen of andere scherpe uitsteeksels. Verwijder deze zorgvulig.
Breng nu het beschermdoek aan. Strijk de plooien zo strak mogelijk en laat het doek ruim over de vijverrand heen vallen.
Breng vervolgens de vijverfolie aan. Bij grote vijvers kun je dit het beste met twee personen doen; de vijverfolie is zwaar en onhandig groot. Leg het midden van de folie op het diepste punt van de vijver en vouw de folie dan naar alle kanten uit. Ga hierbij (op sokken!) in de vijver staan en duw de vijverfolie zo strak mogelijk tegen alle wanden en plateaus aan. Strijk plooien zoveel mogelijk glad.
Knip de randen van het beschermdoek en de vijverfolie nog niet af.

Vijver vullen:

Plaats nu voorzichtig een aantal grote keien of andere elementen in de vijver waardoor er opstapjes ontstaan tussen de verschillende plateaus. Leg een mengsel van wat kiezels, grind en zand op de bodem en het strandje. Plaats op de verschillende plateaus mandjes met vijverplanten (mits het juiste seizoen). Verzwaar de mandjes zo nodig met wat stenen.
Vul nu de vijver met leidingwater. Houd er rekening mee dat het een tijdje duurt voordat de vijver gevuld is. Vul de vijver tot een paar centimeter onder de rand. Na de randafwerking vul je de vijver dan helemaal.
De vijver zal niet meteen helder zijn; het kan enkele dagen duren voordat het zand en gruis zijn neergedaald. Om de vijver helder te houden, zijn zuurstofplanten nodig.

Randafwerking:

Nu het water de vijver ‘gezet’ heeft, kun je het beschermdoek en de vijverfolie afknippen. Knip het beschermdoek kort bij de vijverrand af en de vijverfolie zo’n 20-30 cm van de vijverrand af.
Vouw het vijverfolie strak om de vijverrand heen en werk af met bijvoorbeeld een rand flagstones of keien. Afhankelijk van het model van je vijver, kun je ook een overstekende rand van bijvoorbeeld vlonderhout of tegels maken, zodat je minder tegen vijverfolie aankijkt als het waterniveau in de vijver wat zakt.
Gebruik uiteindelijk vooral ook oeverplanten om de randen van de vijver te verdoezelen!
Vul de vijver bij tot het gewenste niveau.

Vijveronderhoud

Een natuurlijke vijver heeft niet veel onderhoud nodig. Het belangrijkste is om te voorkomen dat er een teveel aan organisch materiaal (zoals herfstbladeren) in de vijver komt. Het water wordt hierdoor te voedselrijk, en dat stimuleert algengroei. Haal dus regelmatig blad en ander overtollig materiaal uit de vijver. Dit kun je met de hand doen, of met een schepnetje. Ga ook af en toe met een schepnetje over de bodem van de vijver. Let op: doe dit niet in de winter, want dan heb je kans dat je in de bodem overwinterende diertjes verstoort. Controleer in het voorjaar of er nog voldoende zuurstofplanten in de vijver staan en vul deze zo nodig aan.

Neem verder vooral tijd om te observeren en te genieten van al het leven dat op de vijver af komt!

Literatuur

Op internet zijn tal van YouTube filmpjes en andere informatiebronnen te vinden over de aanleg van een vijver. Een goed naslagwerk (wel wat gedateerd) is ‘Het Ada Hofman vijverboek’, geschreven door Ada Hofman en bijvoorbeeld hier te bestellen: https://www.devijvertuinenvanadahofman.nl/sale/books.